بزرگنمايي:

پیام خراسان - مشهد- مسجد ملک زوزن با کاشی های لاجوردی و بنای آجری زیبا 9 قرن است که همچون نگینی در دل آثار تاریخی خراسان رضوی می درخشد و دل هر گردشگر را می رباید.
بیش از 9 قرن است که مسجد ملک زوزن با معماری اسلامی در پهن دشتی سوزان رخسارش را به نمایش گذاشته و چشم هر بیننده ای را خیره ساخته است.
کاشی های لعابی لاجوردی و فیروزه ای حکایت از عظمت و قدمت این مسجد تاریخی دارد و تماشای آن آدمی را به حیرت وا می دارد.
از این مسجد زیبای دوران خوارزمشاهی دو ایوان برجای مانده که چشم نواز گردشگران است.
زوزن شهری در 40 فرسنگی نیشابور می باشد که مرکز ولایت زوزن بوده است. در نزدیکی این شهر، آتشکده‌ ای وجود داشته که برخی علت نامگذاری شهر را به آن آتشکده مرتبط دانسته ‌اند.
روستای زوزن از توابع جلگه زوزن در شهرستان خواف استان خراسان رضوی، میراث ‌دار شهر زوزن قدیم است. شهر کویری زوزن که روزگاری زادگاه سیاستمداران، وزرا، شاعران و فقها بوده، قرنهاست که بنایی باشکوه و منحصر به فرد را در خود جای داده است. از مهمترین آثار تاریخی شهر زوزن، مسجد ملک است که با معماری اسلامی در قرن هفتم هجری قمری ساخته شده است.
* ساخت مسجد
مسجد ملک زوزن که در سده هفتم هجری قمری ساخته شده است در شهرستان خواف استان خراسان رضوی واقع شده و دارای آجر کاری و کاشی ‌کاری ‌های زیبا و نفیس است.
این مکان تاریخی در 20 بهمن 1318 با شماره 340 به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد. این مسجد زیبا به سبک خراسانی ساخته شده و از مساجد دو ایوانی دوره خوارزمشاهیان است.
مسجد ملک در این دوره توسط ملک قوام ‌الدین زوزنی بر روی مسجدی که از قبل در شهر بود و قراین آن نشان می ‌دهد که در دوره سلجوقی ساخته شده، در سال 616 هجری قمری ساخته شده است.
براساس کاوش ‌های باستان ‌شناسی که در محدوده شهر تاریخی زوزن انجام شده آثار و شواهدی از قرون اولیه اسلامی تا دوره ایلخانان در این منطقه به دست أمده است که بیانگر تاریخ و تمدن آن است.
مسجد ملک زوزن با قامتی سربرافراشته در کویری‌ ترین نقطه زمین یعنی شهرستان خواف قرار گرفته و مساحت فعلی آن بیش از 1000 مترمربع است ولی از نماهای جانبی متصل به دیواره‌ های بیرونی مسجد که هنوز باقی مانده، پیداست که بیوتات و شبستان‌ های مسجد در جهات شمال و جنوب بیش از وضعیت فعلی گسترده بوده است.
مسجد ملک زوزن در 66 کیلومتری جنوب غربی خواف واقع شده و تنها بنای آجری بر جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است.
* مسجد دوره خوارزمشاهیان
این مسجد دومین مسجد تاریخ ‌دار دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود در سال 615 هجری قمری و یک سال پس از آن در حال ساخت بوده است.
آنچه در حال حاضر از معماری بنا باقی مانده، دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که برخی معتقدند به عنوان مسجد - مدرسه بنیان شده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در 617 هجری قمری کار بنای آن نیمه تمام رها شده است.
از مهم ‌ترین بخش‌ های مسجد علاوه بر دو ایوان، پله های مارپیچ، قبر پسر ملک زوزن و محرابی است که زیر خاک پیدا شده است.
در شبستان غربی این مسجد، پلکانی وجود دارد که به طور مارپیچ بر حول استوانه‌ ای از آجر می‌ چرخیده و موذن را به گلدسته‌ ها می ‌رسانده است، پلکان زاویه راست در زلزله‌ های اخیر به کلی متلاشی شده و هم اکنون قامت از هم پاشیده آن در پشت شبستان دیده می ‌شود که در حال حاضر مرمت و احیا شده و پلکان سمت چپ همچنان باقی است.
در قسمت غربی ایوان قبری وجود دارد که گفته می‌شود متعلق به پسر ملک زوزن است.
یکی از شبستان ‌ها به محراب مسجد منتهی می‌شود، محرابی که به تازگی بر اثر حفاری از زیر آوار بیرون آمده است. حاشیه ‌های این محراب مزین به آیاتی از قرآن است.
* ایوان های به جا مانده
ایوان ‌های بازمانده از مسجد با نام ایوان قبله و ابوان مقابل قبله شهرت دارد که یکی از ایوان‌ ها به ستون های تزیینی و کاشی فیروزه‌ا ی مزین است.
از بنای عظیم مسجد ملک زوزن که در دهه اول قرن هفتم ساخته شده است اکنون جز دو ایوان از هم گسسته چیزی باقی نمانده و دو ایوان باقی مانده مسجد رو در روی هم و به فاصله 45 متر از یکدیگر قرار دارند.
این دو ایوان یکی با نام "ایوان قبله" و دیگری با نام "ایوان مقابل قبله" شهرت یافته ‌اند.
با اینکه دو ایوان یاد شده قرینه هم و روبروی هم ساخته شده‌ اند کاشیکاری و تزیینات آنها متفاوت است.
ستون ‌ها در این قسمت هم هستند و دقیقا همان وضعیتی که در آن ایوان بوده مثل کف‌سازی نشدن و نیمه‌کاره رها شدن تزیینات در این ایوان هم مشاهده می‌شود.
"آندره گدار" فرانسوی می‌گوید این مسجد از مساجد دو ایوانی نظیر مسجد فارومد به سبک خراسانی بوده است.
ضخامت دو ایوان 6 در 6 متر و فاصله آنها از همدیگر 45 متر و ارتفاع باقی مانده آن حدود 18 متر است که در طول تاریخ به علت جنگ‌ های داخلی و بی ‌توجهی دولت‌ های وقت و حوادث طبیعی دچار تخریب شده است بطوری که کتیبه ‌های مسجد جز یک کتیبه اغلب از بین رفته ‌اند.
نمای ایوان شرقی دارای کتیبه خط کوفی و تزیینات آجر کاری با تلفیقی از کاشی فیروزه‌ ای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزیینی است.
نمای ایوان غربی نیز آراسته به محرابی ساده و عناصر تزیینی ارزشمند نظیر آجر کاری و تلفیق آن با کاشی کاری، کتیبه ‌های خط کوفی و نسخ، نقوش هندسی و گیاهی است.
* ساخت نیمه تمام با حمله مغول
این مسجد یکی از قدیمی ‌ترین بناهای ایرانی است که در تزیین نمای خارجی آن از کاشی‌ هایی دو رنگ استفاده شده و بنا به دلایلی برخی از محققان این مسجد را متعلق به کاخ ملک زوزن می‌ دانند.
"قوام ‌الدین موید‌الملک ابوبکر علی الزوزنی" یکی از رجال نامدار دوران سلطنت خوارزمشاه است. علاء‌الدین محمد بن تکش که از 596 تا 617 هجری قمری سلطنت کرده بود هنگامی که ایالت کرمان به نام خوارزمشاه فتح شد ملک زوزن حکمران آنجا شد و چند سال بعد درگذشت. او در زوزن یک قصر باشکوه بنا کرد. ریزه ‌کاری‌ های این بنا به علت یورش مغولان و مرگ قوام‌ الدین ناتمام ماند تا اینکه در زلزله سال 737 هجری قمری ویران شد.
* موزه همجوار
جنب مسجد ملک، موزه‌ ای است که در آن بخشی از محراب مکشوفه از ضلع شمالی قبله سفال‌ های مکشوفه از گمانه ‌زنی حریم شهر تاریخی زوزن در سال 1385 به قدمت قرن 6 تا 7 هجری، بخشی از گچ‌ بری تزیینی مکشوفه از فضای پشت محراب، آجرهای تزئینی مکشوفه از اطراف ایوان قبل، تنپوشه‌ های سفالین مکشوفه از باغات داخل شهر تاریخی زوزن و کاشی‌ های به دست آمده از کاوش ‌های باستانی ضلع شمالی ایوان قبله، نگهداری می‌شود.
7496 / 6053