بزرگنمايي:

پیام خراسان - بجنورد - مجموعه شهر تاریخی بلقیس، که پس از ارگ بم، دومین بنای عظیم خشتی و گلی ایران شناخته شده، پربازدیدترین بنای تاریخی و گردشگری خراسان شمالی است که همه ساله شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی را میزبانی می کند.
به گزارش ایرنا شهر تاریخی بلقیس در 60 کیلومتری جنوب شرقی بجنورد، در 3 کیلومتری جنوب غرب شهر فعلی اسفراین و شرق روستای جوشقان از توابع بخش مرکزی این شهرستان قرار گرفته است.
این مجموعه تاریخی به مساحت 180 هکتار به شماره 4497 در فهرست آثار ملی ثبت شده و با توجه به اهمیت و غنای تاریخی آن در سال 1388 به عنوان پایگاه میراث فرهنگی مصوب و فعالیت مطالعاتی، مرمتی و باستان شناسی آن آغاز شد و هم اکنون در حال گذراندن مراحل تشکیل پرونده برای ثبت جهانی است.
مجموعه تاریخی بلقیس مشتمل بر بخش های ارگ، شارستان و ربض است که برای بازدید از این شهر تاریخی می توان از مسیرهای میامی-جاجرم - اسفراین، بجنورد - اسفراین و سبزوار -اسفراین به این منطقه در جنوب شرقی خراسان شمالی سفر کرد.
"ارگ" شهر بلقیس مهم ترین و شاخص ترین بخش این مجموعه تاریخی است که با مساحتی بالغ بر 51 هزار و 800 مترمربع، بیش از 30 برج در اندازه های مختلف در گرداگرد آن تعبیه شده است.
در محدوده شارستان نیز آثاری چون بقعه شیخ آذری شاعر و عارف قرن نهم، راسته بازار، تپه منار، کوره سفالپزی و آب انبار وجود دارد.
ربض هم به بخش کشاورزی شهر اطلاق می شود که باغ های شاه در این محدوده بوده است.
* پیشینه تاریخی
زندگی در شهر کهن اسفراین، به گواه آثار کشف شده از محوطه های باستانی این شهر در دوره پیش از تاریخ رونق داشته و روزگاری از ولایات مهم دوران اشکانیان و ساسانیان بوده است.
در کتاب تاریخ نیشابور از حضور قباد ساسانی در اسفراین و ازدواج وی در این شهر سخن به میان آورده اند.
اسفراین در سال 31 هجری قمری به وسیله عبدالله بن عامر بن کریز، فتح و مردم آن مسلمان می شوند و این شهر در دوره سامانیان و غزنویان از شکوفایی و رونق بسزایی برخوردار بوده است.
این شهر کهن با روی کار آمدن ایلخانان به عنوان یکی از مهمترین شهرها مطرح می شود و برای اولین بار در این دوره سکه به نام اسفراین ضرب شده که نشان از رونق شهر دارد.
اسفراین پس از قیام سربداران سبزوار، به عنوان یکی از مراکز حکومتی سربداران محسوب می شده است.
این شهر در دوره های مختلف با تهاجم غزها و مغولان مورد تاخت و تاز و تخریب قرار گرفته و دوباره مرمت شده و آخرین بار در دوره صفوی با حمله افاغنه تخریب شده اما تا دوره قاجار سکونت در آن جاری بوده است .
*وجه تسمیه
مورخان و جغرافیدانان اسلامی از اسفندیار پسر گشتاسب به عنوان بنیانگذار این شهر نام برده اند و الحاکم، مؤلف تاریخ نیشابور از تعلق خاطر قباد ساسانی به آن یاد کرده و نوشته که قباد، اسفراین را «مهرجان» خطاب می کرده است.
ابوالقاسم بیهقی می گوید: اصل آن واژه «اسپرآیین» است و اسپر به معنای سپر است و آیین، روش باشد، گویا مردم آنجا با برداشتن سپر خو کرده بودند که شهر ایشان بدین لقب است.
طبق سکه های کشف شده از این شهر که واژه "اسفراین" به صورت واضح در پشت و روی آن ضرب شده و دارای تاریخ است می توان گفت که نام این شهر از گذشته تا به امروز اسفراین بوده است.
در مورد نام گذاری مجموعه "بلقیس" نیز برخی محققان بر این باورند که بعد از فتح اسفراین در سال 31 هجری قمری توسط سپاه اسلام و مشابهت میان این منطقه از لحاظ آب و هوایی با سرزمین ملکه سبا «بلقیس»، این شهر به بلقیس معروف شده و برخی نیز دستور مرمت آن از سوی بلقیس خاتون، مادر تیمور گورکانی را علت این نامگذاری می دانند.
برخی اما، عدم اشاره به نام بلقیس در متون تاریخی تا پیش از دوره قاجار و از طرفی گنج و گنج یابی در عهد ناصری، مردم به علت اسرار آمیز و رازگونه بودن شهر و برج باروی مرتفع و فراوانی اشیای عتیقه و خارج بودن ساخت چنین بنای عظیمی از دست بشر و از سویی خواندن قرآن و اشاره در آن به داستان بلقیس خاتون و حضرت سلیمان در مورد داشتن گنجینه و عمارت های عالی و رفیع از این زمان، این نام تاریخی را به این شهر نسبت داده اند.
*ارگ بلقیس
ارگ شهر تاریخی بلقیس که برجسته ترین اثر این مجموعه است، مساحتی بالغ بر پنج هکتار را دربر گرفته است.
با توجه به شواهد موجود و کاوش های باستان شناختی تعداد 30 برج در اندازه های مختلف گرداگرد آن را فراگرفته که از هر سو با خندق احاطه شده است.
مصالح اصلی به کار رفته در ساخت ارگ گل و چینه است که در بخش های مختلف از خشت، آجر و چوب برای استحکام بیشتر استفاده شده است.
دروازه ورودی اصلی ارگ در ضلع شمالی با کمی پیش آمدگی به داخل شارستان مشخص است که امروزه بیشتر بخش های آن تخریب و به صورت آواری از خاک در آمده است.
فضای داخلی ارگ با حفاری های غیرمجاز، دچار آسیب های زیادی شده و فقط از این ارگ بزرگ که زمانی احتمالا قسمت هایی از آن دارای سه طبقه فضای معماری بوده تنها شالوده گلی باقی مانده است.
در داخل ارگ بناها و آثار معماری زیادی وجود داشته که در سالیان اخیر به علت حفاری های غیرمجاز تخریب شده است.
*شارستان
شارستان شامل محلات مختلف شهر می شود که با یک دیوار خشت و گلی و چینه ای بزرگ احاطه شده است.
در محدوده شارستان، بخش های مختلفی از جمله تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان و مدرسه وجود دارد.
*تپه منار
تپه منار مهمترین قسمت شارستان شهر بلقیس به حساب می آید که کتب جغرافیایی و سفرنامه ها به وجود مسجد و مناره در این محل صحه گذاشته اند.
طی کاوش باستان شناسی در تپه منار چندین دوره ساختار معماری از صدر اسلام تا دوره صفویه به دست آمده است.
*بازار
در بخش مرکزی شهر بلقیس و شمال تپه منار، خرابه هایی وجود دارد که بنا به گفته مورخین ، این بخش بازار شهر و محل داد و ستد کالا بوده است.
کهن ترین متن جغرافیایی که در باره بازارهای شهر اسفراین موجود است کتاب «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم» نوشته مقدسی است.
*کوره سفالگری
بخش کوره سفالگری متعلق به نیمه دوم قرن ششم هجری است که در کاوش های فصل سوم باستان شناسی این مجموعه کشف شده و دارای بخش های مختلفی چون آتشدان در بخش تحتانی، طاقچه هایی به منظور گذاشتن سفال، سکوی پخت به منظور آماده سازی و چیدن سفال برای پخت و گنبد که بر روی تمامی این سازه های ایجاد شده است .
این کوره سفالگری اولین کوره سفالگری به دست آمده از شهر تاریخی بلقیس و محدوده خراسان شمالی است که به منظور پخت سفال های لعابدار با لعاب فیروزه ای مورد استفاده قرار می گرفته است.
*مقبره شیخ آذری
بقعه حمزه بن علی ملک آذری اسفراینی (شیخ آذری)، شاعر و عارف قرن نهم هجری، یکی از بناهایی است که در محدوده شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار گرفته و به عنوان بخشی از مجموعه شهر تاریخی بلقیس در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
این بنا در سال 1390 به طور کامل مرمت شد و در آذرماه همان سال افتتاح شد.
در ضلع شرقی این بنا بقایایی از یک ساختار مستطیل شکل وجود دارد که احتمالاً مدرسه شیخ آذری بوده است.
این بنا دارای سه ایوان ورودی است که به فضای گنبدخانه متصل می شوند و در جنوب گنبدخانه فضایی وجود دارد که با توجه به محراب کشف شده، نمازخانه بوده است که ورودی آن هم از گنبدخانه و هم از جبهه شرقی بنا است.
*دروازه نیشابور
از جنوب شهر فعلی اسفراین که به سمت شهر تاریخی بلقیس وارد شوید، اولین بنایی که به چشم می خورد "دروازه نیشابور" است.
دروازه نیشابور یکی از چهار دروازه مهم شهر کهن اسفراین (بلقیس) در قرون 8 - 3 هجری قمری بوده است و بیشترین فقها و رجال سیاسی و مذهبی اسفراین به استناد کتاب «وفیات الاعیان» ابن خلکان در این بخش مدفونند.
بازسازی، خواناسازی و مرمت تکمیلی این دروازه در سال 1397 انجام شده است .
*کاروانسرا (رباط)
این بنا در فاصله 500 متری شمال غرب شارستان در ارتفاع 1203 متری از سطح دریا قرار گرفته است که باتوجه به نوع معماری، تزئینات و مصالح به کار رفته در آن و نوع پلان، شبیه بناهای اواخر ایلخانی و اوایل دوره تیموری است.
با توجه به اینکه این بنا در فاصله بسیار نزدیکی از محدوده شهر تاریخی بلقیس قرار گرفته به نظر می رسد این بنا جزو وابسته ای از این شهر و کاملا به آن مرتبط بوده است.
البته در سطح زمین تنها بخش هایی از این بنا قابل دیدن است ولی پلان کلی رباط را می توان یک پلان و طرح چهار ایوانه دانست که با مصالح قلوه سنگ های رودخانه ای به همراه ملات گچ ساخته شده که در برخی قسمت ها به تعداد کم از آجر هم استفاده شده است.
این رباط به عنوان مجموعه ای از رباط هایی است که در مسیر جاده تاریخی گرگان به نیشابور قرار داشته است.
*آب انبار
2 آب انبار در این مجموعه وجود دارد که یکی در ضلع شمال غربی مقبره شیخ آذری و خارج از شارستان، مربوط به دوره صفویه و دیگری در ضلع جنوبی شارستان قرار دارد که از سه بخش شامل سردر ورودی، پلکان و مخزن تشکیل شده اند.
*مجموعه یخدان ها
این مجموعه در فاصله 700 متری غرب ارگ شهر تاریخی بلقیس و در حاشیه جنوبی روستای جوشقان در میانه اراضی کشاورزی این روستا قرار دارد.
این بنا در اصل به نظر یک ساختار دفاعی یا بنایی چهارگوش است که ورودی آن با یک جلو آمدگی در بخش شمالی قرار داشته و در دوره های متاخر، یخدان ها به صورت دستکند در آن ایجاد شده است.
این بنا دارای پلانی تقریبا مربع شکل به مساحت 3500 متر مربع با چند برج دفاعی تقریبا مدور در پیرامون و یک پیش آمدگی به عنوان ورودی در بخش شمالی است.
تاریخ ساخت این بنا دقیقا مشخص نیست ولی به نظر می رسد در دوره های متاخر سکونت در شهر بلقیس، این سازه های دستکند در دل خرابه های یک بنای قدیمی تر که قدمت آن را شاید بتوان همزمان با تاسیس ارگ دانست، ایجاد شده است.
این مجموعه یخدان ها دارای 6 مخزن یخ دستکند است که 3 مخزن در بخش غربی سازه دفاعی و 2 مخزن در 2 طرف پیش آمدگی ورودی در قسمت شمالی و یک مخزن در جنوب غربی است.
به جز گشت و گذار و بازدید از بناهای مجموعه تاریخی بلقیس، نوروز هر سال در داخل این مجموعه تاریخی، برنامه های متنوع فرهنگی و هنری به اجرا درمی آید که لذت گشت و گذار نوروزی در این مجموعه پر رمز و راز را دو چندان می کند.
نوروزگاه از جمله برنامه های جنبی این مجموعه تاریخی بزرگ است که با اجرای موسیقی مقامی و نوای سنتی قوشمه، دف و رقص زیبای محلی خراسان شمالی، شادی و طراوت بهار را به مهمانان نوروزی پیشکش می کند.
سیاه چادرهای عشایری با عرضه محصولات تولیدی عشایر، غذاهای سنتی و صنایع دستی این شهرستان، نیز بازارچه ای کوچک، سنتی و رنگین برای گردشگران از این مجموعه فراهم کرده اند.
در ایام نوروز همه روزه راهنمایان و کارشناسان این مجموعه تاریخی با حضور در شهر تاریخی بلقیس به سئوالات گردشگران پاسخ می دهند و برای راحتی مسافران و بازدید کنندگان این شهر تاریخی، امسال راه دسترسی به شهر تاریخی بلقیس آسفالت شده است.
استراحتگاه موقت، چادرهای امدادی، نمازخانه، آبسردکن و غرفه کودکان از دیگر امکاناتی است که برای آسایش گردشگران مجموعه تاریخی بلقیس مهیا شده است.
5132/7189