بزرگنمايي:

پیام خراسان - بیماری دیابت نوع 2 یکی از معضلات عمده بهداشتی در سراسر جهان به شمار می‌رود که عوارض متعدد آن کیفیت زندگی بیماران را شدیداً متأثر ساخته است.
به گزارش ایسنا- منطقه خراسان، آمار جهانی سیر فزاینده میزان شیوع و بروز دیابت نوع 2 را نشان می دهد. بسیاری معتقدند که دیابت نوع 2 یک بیماری قابل پیشگیری است و می‌توان با انجام مداخلات مناسب از بروز دیابت در افراد در معرض خطر جلوگیری نمود. به همین دلیل پیشگیری اولیه از دیابت موضوع بسیاری از پژوهش‌ها طی دهه‌های اخیر بوده است. 
با توجه به جمعیت حدود دو میلیون نفری دیابتی‌ها در ایران و هشدار سازمان جهانی سلامت نسبت به افزایش دیابت در کشورهای در حال توسعه، پیشگیری اولیه از دیابت در کشور ما اهمیت ویژ‌ ای می‌یابد. شناسایی عوامل خطرزای پیدایش دیابت نوع 2 و تعیین راهکارهای اجرایی مناسب در جهت کاستن از سرعت فزاینده بروز دیابت در جامعه در معرض خطر، کانون توجه پژوهشگران می باشد.
استعداد ژنتیک (سابقه خانوادگی)، مقاومت به انسولین، چاقی، اختلال تحمل گلوکز، پیشینه دیابت بارداری، کم تحرکی بدنی و رژیم غذایی نامناسب از مهمترین عوامل خطرزا به شمار می‌روند، هرچند عوامل دیگری نیز در پیدایش دیابت موثر دانسته شده‌اند. بیشتر مطالعات در دسترس، اثر مداخلات رفتاری یا اصلاح شیوه زندگی از طریق افزایش فعالیت بدنی افراد وآموزش رژیم غذایی مناسب را در پیشگیری اولیه از دیابت مورد بررسی قرار داده‌اند، اما مطالعات متعددی نیز در مورد اثر داروها بر کاهش میزان بروز دیابت در جامعه منتشر شده است.
با توجه به نتایج پژوهش‌های موجود، به نظر می رسد طی دهه‌ های آینده دیابت به عنوان یک بیماری قابل پیشگیری تلقی شود. البته مسلماً با توجه به پیشرفت‌های سریع علمی بشر، علاوه بر اصلاح عادات رفتاری و بهبود شیوه زندگی در آینده، دستیابی به راه‌های مؤثرتر و قطعی‌تری برای پیشگیری از دیابت دور از دسترس به نظر نمی‌رسد.
همه‌گیرشناسی و اهمیت بیماری
بیماری دیابت نوع 2 یکی از معضلات عمده بهداشتی در سراسر جهان به شمار می‌رود که عوارض متعدد آن نظیر عوارض قلبی -عروقی، کلیوی، چشمی و عصبی نه تنها کیفیت زندگی بیماران را شدیداً متأثر ساخته بلکه به ناتوانی‌ها و معلولیت‌های زودرس و افزایش مرگ و میر بسیاری از مبتلایان منجر می گردد. پس از اجلاس سازمان جهانی سلامت در سال 1992، برنامه‌های پیشگیری از دیابت و کنترل عوارض آن در سطح جهانی بیشتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و مطالعات همه‌گیر شناختی و کارآزمایی‌های بالینی متعددی طرح ریزی و برخی به انجام رسیده است .سازمان جهانی سلامت دیابت را «همه‌گیری نهفته» لقب داده است لذا فهم اپیدمیولوژیک بیماری در برنامه ریزی راهکارهای مناسب پیشگیری اهمیت فراوانی دارد. 
جمعیت بیماران دیابتی نوع 2 در حال حاضر دویست میلیون نفر برآورد می‌گردد. طبق پیش‌بینی سازمان جهانی بهداشت میزان بروز و شیوع دیابت در کلیه جوامع و به ویژه کشورهای در حال توسعه به دلایلی از جمله تغییر در شیوه زندگی، افزایش امید به زندگی و رشد کلی جمعیت رو به افزایش است.
براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (سال 1998) شیوع دیابت از 4 درصد جمعیت بالای 20 سال در سال 1995 به 5.4 درصد در سال 2025 میلادی خواهد رسید. با توجه به شیوع روزافزون دیابت در کشورهای در حال توسعه، در سال 2025 میلادی ، بیش از 228 میلیون نفر از 300 میلیون بیمار دیابتی جهان در این کشورها زندگی خواهند نمود. درمان بیماری و عوارض حاد و مزمن آن سالیانه هزینه هنگفتی را به جوامع توسعه یافته و درحال توسعه تحمیل می‌نماید.
پیشگیری اولیه
پیشگیری از دیابت در سه سطح اولیه، ثانویه و ثالثیه قابل اجرا است. پیشگیری اولیه عبارت است از کاهش میزان بروز بیماری در جامعه از راه کنترل عوامل خطرزا یا از طریق انجام مداخلات در افراد یا جوامع مستعد بیماری.
پیشگیری ثانویه عبارت است از شناسایی بیماران ناشناخته یا کسانی که به طور واضح در معرض ابتلا به بیماری هستند. به عنوان مثال غربالگری دیابت در جامعه در بین افرادی که احتمال بیشتری برای ابتلا به بیماری دارند.
پیشگیری ثالثیه شامل هرگونه فعالیتی است که برای جلوگیری یا به تاخیر انداختن پیدایش عوارض حاد یا عوارض مزمن در بیمار دیابتی به کار گرفته شود. در حال حاضر اطلاعات همه‌گیرشناختی درباره پیشگیری اولیه از دیابت ناوابسته به انسولی ، دانش و بینش جدیدی را مهیا
نموده اند اما مطالعات آینده نگر کمی در دسترس می باشند.
روش‌های مداخله
به طور کلی روند طبیعی بیماری به دو صورت می تواند تحت مداخله قرار گیرد. راه اول تعیین عوامل خطرزا (مانند چاقی ، اختلال تحمل گلوکز و غیره) و مداخله در مراحل نسبتاً دیررس می‌باشد. این نوع مداخله بر میزان امید به زندگی و عوارض شدید بیماری اثر چندانی نخواهد داشت.
راه دوم عبارتست از یک مداخله زودرس با روشهای درمانی غیراختصاصی که پیشرفت فرآیند پاتوفیزیولوژیک را کند نماید. این نوع مداخله روند طبیعی بیماری را تغییر خواهد داد. این روش به طور موفقیت آمیزی در پیشگیری از بیماری عروق کرونر (مثلاً با اصلاح عادات غذایی و ترک سیگار) استفاده شده است. در پیشگیری از دیابت تلفیقی از این دو راه باید به کار برده شود.
برنامه‌های پیشگیری اولیه به دو صورت انجام می‌شود:
1.رویکرد مبتنی بر حمعیت: به منظور تغییر شیوه زندگی و و حذف عوامل محیطی زمینه ساز ابتلا به دیابت در کل جامعه.
2.رویکرد به افراد پر خطر: جهت غربالگری گروه‌های در معرض خطر و ارائه آموزش‌ها و انجام مداخلات بصورت انتخابی در این افراد.
برنامه‌ریزی برای افراد در معرض خطر موانعی دارد که استفاده از آن را محدود می نماید. این روش نیازمند هزینه زیادی برای غربالگری افراد در معرض خطر بالا می‌باشد. از سوی دیگر تاکید بر انجام تغییرات رفتاری در فرد، بدون توجه به محیط، اثر لازم را نخواهد داشت.
همچنین با انجام مداخلات در گروه پرخطر، از ایجاد افراد در معرض خطر جدید، پیشگیری نخواهد شد. البته این نوع برنامه ریزی در جامعه ای که شیوع پایین تری از بیماری دارد از لحاظ هزینه مقرون به صرفه بوده و در مواردی کاربرد دارد که ارتباط بین عوامل خطرزا با بیماری 100 درصد به اثبات نرسیده باشد. نقش بالقوه یک عامل خطرزا در پیدایش دیابت، ارزشمندی مداخله بر روی آن عامل در پیشگیری اولیه را مشخص خواهد نمود.
در طرح ریزی کلی برنامه های پیشگیری اولیه در ابتدا باید به دو سؤال اساسی پاسخ داده شود:
1.افراد پرخطر چه کسانی هستند؟
2. چه نوع مداخلاتی می تواند صور ت گیرد و آیا انجام مداخله اثری در پیشگیری از ابتلا به دیابت دارد؟
عوامل خطرزای دیابت
تعریف و تعیین افراد در معر ض خطر گام اول در طراحی و برنامه‌ریزی برنامه‌های مداخله‌ای پیشگیرانه می‌باشد چرا که بسیاری از عوامل خطرزا سال‌ها پیش از شروع علائم بالینی بیماری مشخص می‌گردند. یک عامل خطرزا عبارت است از یک صفت یا خصوصیت که در صورت حضور در فرد، با افزایش احتمال ابتلا به بیماری همراه است. البته عوامل خطر الزاماً به صورت مستقیم ایجاد بیماری نمی‌کنند بلکه ممکن است نقش میانجی داشته باشند.
در ارتباط با بیماری دیابت نوع 2 تاکنون عوامل خطرزای مختلفی شناخته شده‌اند اما هنوز دقیقاً مشخص نیست که هر یک از این عوامل چگونه سبب ایجاد بیماری می‌شود.
استعداد ژنتیک
توارث نقش عمده‌ای در انتقال دیابت نوع 2 ایفا می‌نماید، هرچند ژن مشخص شناخته شده‌ای در این مورد یافت نشده‌است. ناهمگونی دیابت نوع 2 باعث پیچیده تر شد ن این بیماری شده و هیچ یک از بررسی‌ها ژنگون (ژنوتیپ) خاصی را به تنهایی عامل استعداد ابتلا به دیابت نوع 2 نیافته‌اند، اما عوامل محیطی ممکن است در بسیاری از ژنوتیپ‌های مختلف باعث بروز بیماری شوند. این نکته تعیین افراد مستعد را با مشکلات بیشتری همراه می‌سازد. مطالعات بیانگر تجمع فامیلی قوی این بیماری می باشد.
مقاومت به انسولین
مقاومت به انسولین با افزایش غلظت انسولین ناشتای سرم مشخص می‌شود که اختلال در ژن انسولین یا گیرنده انسولین در دیواره سلول ممکن است عامل ایجاد این وضعیت باشد. بیشتر شواهد نقش مقاومت به انسولین در آسیب‌زایی دیابت نوع 2 را غیرمستقیم دانسته‌اند.
بررسی 260 نفر از بستگان درجه یک بیماران دیابتی نوع 2 ایرانی نشانگر شیو ع بیشتر سندرم مقاومت به انسولین در این افراد نسبت به افراد بدون سابقه خانوادگی دیابت بود.
چاقی
برپایه مطالعات متعدد، افراد چاق در معرض خطر بالای ابتلا به دیابت هستند. شواهد اولیه بر این حقایق استوار شده‌اند که بیشتر بیماران دیابت نوع 2چاق هستند و در جوامع با شیوع بالای دیابت نوع 2، چاقی شایع تر است و نیز چاقی با مقاومت به انسولین همراه می‌باشد.
به طور کلی مشاهده اینکه حدود 10 درصد افراد سفیدپوست چاق به دیابت نوع 2 مبتلا می‌شوند قویاً مطرح می‌سازد که اثر عوامل محیطی مختلف بر یکدیگر مانند: مصرف فراوان مواد غذایی، کم تحرکی بدنی و چاقی همراه با نقص ژنتیک ممکن است در ایجاد اختلال نهایی متابولیسم گلوکز دخیل باشند. از سوی دیگر اگر چاقی و اختلال تحمل گلوکز را علائمی از یک اختلال فرض کنیم که با «مقاومت به انسولین» مشخص می‌گردد، چاقی ممکن است ترجیحاً یک عارضه همراه باشد تا یک علت برای نقص متابولیک .معقول به نظر می رسد که اثر چاقی بر دیابت نوع 2 ناشی از مقاومت به انسولین باشد.
کم‌تحرکی بدنی
مطالعات فراوانی کاهش فعالیت بدنی در جوامع را با افزایش شیوع دیابت نوع 2 مرتبط دانسته‌اند. عضله اسکلتی محل عمده مقاومت به انسولین در دیابت است و نشان داده شده که تمرین های ورزشی حساسیت انسولین در این بافت را بهبود می‌بخشد.
رژیم غذایی
بیماری دیابت نوع 2 را برخی یک بیماری ناشی از شیوه زندگی دانسته و نیز به عنوان یک بیماری با کمبود فعالیت بدنی یا فزونی تغذیه به شمار می‌رود. یا فزونی تغذیه شیوع دیابت نوع 2 ارتباط نزدیکی با صنعتی شدن زندگی، بهبود وضع تغذیه و افزایش امید به زندگی دارد. صنعتی شدن زندگی تغییراتی را در روش و فرآیند تولید، ذخیره و توزیع مواد غذایی از جمله افزایش مواد مغذی پرانرژی و غنی از چربی در پی داشته است.
سن
میزان بروز و شیوع دیابت نوع 2 با افزایش سن افزایش می‌یابد. به طوری که در سنین پیری نسبت به اوایل کودکی تقریباً 100 برابر می‌گردد. حدود 20 درصد بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 قبل از 40 سالگی، 40 درصد بین 40 و 59 سال و 40 درصد در سنین 60 سال یا بالاتر تشخیص داده می‌شوند. به طور طبیعی با افزایش سن تغییراتی در متابولیسم کربوهیدرات ها رخ می دهد که با دیابت نوع 2 متفاوت است.
استرس
استرس‌های شدید یا طولانی مدت روحی اجتماعی استرس‌های فیزیکی و تروما به عنوان عوامل دخیل در ایجاد دیاب ت نوع 2 مطرح می باشند. بررسی نقش استرس به عنوان عامل خطری برای دیابت نوع2 یکی از زمینه‌های جدید تحقیقات است.
استعمال دخانیات
استعمال دخانیات نیز در برخی مطالعات عنوان عامل افزاینده خطر ابتلا به دیابت مطرح شده است. ارتباط بین استعمال دخانیات و دیابت در ابتدا از آنجا مطرح شده که مصرف سیگار غلظت انسولین ناشتا را کاهش داده است و غلظت گلوکز خون بعد از خوردن گلوکز را افزایش می دهد.
مداخلات پیشگیری کننده از دیابت
بررسی زمینه ژنتیک بیماری دیابت و مشخص نمودن ژن‌های مستعدکننده، مقوله مورد پژوهش در بسیاری از مطالعات اخیر می باشد که با توجه به عدم دستیابی به راهکارهای عملی جهت حذف این عامل ، در حال حاضر انجام برنام‌ های مداخله ای در این مورد مقدور نمی‌باشد. با وجود اثر مهم ژنتیک، در حال حاضر بسیاری از متخصصان دیابت نوع 2 را به عنوان یک بیماری قابل پیشگیری تلقی می‌نمایند.
بیشتر بیماران هم مقاومت به انسولین دارند و هم اختلال کارکرد سلول بتا (سلول‌های جزایر لانگرهانس کبد). به نظر می‌رسد که این دو مورد، عوامل متابولیک اصلی ایجادکننده دیابت باشند. بنابراین هدف از مداخلات، کاهش مقاومت به انسولین وحفظ کارکرد سلول‌های بتا است. مداخلات عمده‌ای که به منظور پیشگیری اولیه از دیابت نوع 2 پیشنهاد گردیده است را می توان به دو گروه تقسیم نمود:
الف - مداخلات رفتاری یا اصلاح شیوه زندگی
ب- دارو درمانی
مداخلات رفتاری
این فرضیه وجود دارد که مداخله در شیوه زندگی با هدف کاهش وزن و افزایش فعالیت بدنی ممکن است به پیشگیری از دیابت نوع 2 کمک نماید. مطالعات زیادی در مورد اثر تغذیه بر بروز دیابت صورت گرفته است. مطالعات تجربی و همه گیرشناختی نشان داده است که عادت به الگوی مصرف غذای موسوم به رژیم غربی (کربوهیدرات پایین، فیبر کم و چربی فراوان) به اختلال در تحمل گلوکز منجر می گردد و از سوی دیگر با تبدیل این رژیم به نوع سنتی بهبود تحمل گلوکز ایجاد می‌شود. فعالیت بدنی منظم حساسیت به انسولین را افزوده، تحمل گلوکز را بهبود می بخشد . به نظر می رسد تحریک جریان خون عضله در دریافت گلوکز توسط عضله بعد از تجویز انسولین مهم باشد. ورزش منظم، جریان خون عضله را بهبود می بخشد و ممکن است حساسیت به انسولین در بافت عضله را بهتر کند اما در حال حاضر معلوم نیست که آیا این بهبود در حساسیت به انسولین، نیازمند تمرین‌های بدنی منظم و مداوم است یا می تواند با غلظت‌های متوسط و متفاوت فعالیت نیز ایجاد گردد.
علاوه بر آثار مطلوب ورزش بر حساسیت انسولین، فعالیت بدنی در تسهیل کاهش وزن و پایدار ماندن کاهش وزن ایجادشده نیز مفید می باشد. تمرین‌های ورزشی باعث برداشت چربی از نواحی مرکزی بدن می گردند و از آتروفی عضله نیز جلوگیری می‌نمایند. از سوی دیگر نوع ورزش مؤثر در کاهش خطر دیابت نوع 2 و شدت و مدت آن مورد بررسی است.
ورزش‌های هواخواه ورز‌ش هایی هستند که با مصرف اکسیژن بیشتری همراه می باشند مانند پیاده روی سریع، دویدن، دوچرخه سواری، شنا، اسکی استقامت و استفاده از تسمه یا دوچرخه ثابت و تمرین‌های مقاومتی شامل انواع تمرین های کششی می گردد که برای افزایش قدرت عضلانی طرح ریزی شده‌اند.
دارو درمانی
بسیاری از عوامل پیش بینی کننده دیابت نوع 2 از جمله مقاومت به انسولین و عدم تحمل گلوکز را می‌توان با درمان دارویی تحت مداخله قرار داد. داروهای کاهنده قند خون از قبیل سولفونیل اوره‌ها، بیگوانیدها، تیازولیدیندیون ها، آکاربوز، انسولین و داروهای ضداشت‌ها مورد تجربه قرار گرفته‌اند.
انسولین هر چند در پیشگیری از دیابت به کار برده نشده است، با توجه به اثر خوب آن در بهبود ترشح و عملکرد انسولین در بیماران دیابتی تازه تشخیص داده شده، به نظر می رسد استفاده از آن در پیشگیری از دیابت مفید باشد.
منبع
لنکرانی، مهناز و زاهدی، فرزانه (1381). «پیشگیری اولیه از دیابت نوع 2»، مجله دیابت و لیپید ایران. دوره 1، شماره 2. صص 87- 106.
فرزانه عطار، خبرنگار ایسنا- منطقه خراسان
انتهای پیام