بزرگنمايي:

پیام خراسان- محله «چهاردرخت» مشهور به قدیمی ترین محله شهر بیرجند جایی است که گمان می رود هنوز هم بوی آیین های سنتی رمضان در آن به مشام رسد. اما اینطور نیست قدیمی های محل یا از دنیا رفته اند یا ترک این محله کرده اند و ساکنان جدید هم به یاد ندارند که سحرگاهان و شامگاهان رمضان در روزگارهای قدیمی چطور سپری می شده است.
پرسان پرسان سراغ قدیمی ترین ساکن محل را می گیریم و به دنبال رد پایی از تاریخ گویایی هستیم تا کورسوی از گذشته را به یاد داشته باشد. آدرس می دهند به منزل سید محمد لامعی کسی که 79 سال از عمرش را در بیرجند زندگی کرده و پس از چندین سال سکونت در محله چهاردرخت اکنون به محله دیگری رفته است.
در یکی از کوچه های باریک خیابان منتظری با جست و جوی فراوان بالاخره به منزل سید محمد می رسیم درکوب کوچک حیاط را می زنیم و چند دقیقه ای بعد با چهره خندان سید محمد روبه رو می شویم.
همین که می شنود به جستجوی آیین های رمضان هستیم به گرمی استقبال کرده و ما را به اندورن خانه اش دعوت می کند. در اتاق کوچک ساعتی را پای حرفهایش می نشینیم و او از رمضان های دور در محله چهار درخت برایمان سخن می گوید.

** نوای کربلایی علی اکبر دباغ در سحرگاهان چهاردرخت
در خاطراتش ما را به سال هایی می برد که نوجوانی 10 ساله بوده و آن زمان کربلایی علی اکبر دباغ در محله چهاردرخت بیرجند نوای رمضانی را در سحرها پشت بام منزلش سر می داده است.
وی به اولین شبی که باید مردم سحر را بیدار می شدند اشاره می کند و می گوید: آن زمان ساعتی نبود که کوک کنیم یا رادیو و تلویزیونی که مردم بتوانند تشخیص دهند چه موقع وقت سحر است برای همین کربلایی علی اکبر دباغ ساعتی قبل از موقع اذان بر پشت بام می رفت و با مناجات خوانی او اهالی متوجه می شدند وقت سحر شده است.
کمی مکث می کند انگار کورسویی از نوای خوش دباغ را در گوشه و کنار ذهنش به یاد آورده است و ادامه می دهد: این مرد خوش صدای چهاردرخت معمولا سه نوبت پشت بام می رفت و دعا می خواند تا زمانی که بیشتر چراغ های خانه ها روشن می شد بعضی وقت ها هم همسایه ها اگر می دیدند چراغ کسی خاموشی است به دیوارش می کوبیدند تا بیدار شود.
سید محمد لامعی یادی هم از کربلایی عباس خادم می کند که همیشه در مسجد قدیمی چهاردرخت خدمت نمازگزاران را می کرده و می گوید: او هم یکی از افرادی بود که « شوخوانی و سحرخوانی» می کرد تا زمانی که مردم بیدار شده و سحری می خوردند.
وی ادامه می دهد: زمانی که صدای توپ بلند می شد مردم دیگر دست از خوردن سحری می کشیدند و می فهمیدند که نزدیک اذان رسیده لذا جمعیت به سمت مسجد چهاردرخت سرازیر شده و در کنار هم پشت سر « آیت الله تهامی» نماز جماعت می خواندند.
سید محمد « رمضو خوانی» را از نمونه آیین های کهن ماه رمضان در بیرجند قدیم عنوان می کند و می افزاید: شب های رمضان بعد افطار 12 تا 15 نفر از پسران نوجوان محله دور هم جمع می شدند و یک نفر هم سرگروه می شد تا برای مردم رمضو خوانی کند.
وی ادامه می دهد: وقتی که گروه تکمیل می شد همه با هم به در خانه ها می رفتند و استاد گروه با صدای بلند می‌گفت: « رَمِضاْنی مارْ وَاْ مِدِیْ یا وَرْ خُانِمْدِ؛ رمضانی ما را می‌دهید یا بخوانیمش». صاحبخانه اجازه خواندن می داد، کودکان هم با صدای بلند می گفتند« رمضو یارب / یارب رمضو، رمضو آمد / خوشنام خدا، رمضو آمد مهمانش کنید/ بز و بزغاله قربانش کنید / این سرا از کنه رو ور باده/ دو پسر داره که نو داماده، این سرا از کنه رو ور روزه/ دو دختر داره که مخمل دوزه / این سرا از کنه رو ور قبرستو / پدر مو گفته برو دو قرو بستو ».
سید محمد با یادآوری این آیین و شعرهایش لبخندی عمیق به لب می نشاند و می گوید: وقتی این شعرها را می خواندند بعضی از خانواده ها با تنقلات به استقبال کودکان می آمدند و بعضی که اعیانی بودند غذا یا پول می دادند و بعضی هم ظرف آبی را از بالا روی سرشان می ریختند تا بچه ها با شادی از کوچه عبور کنند.

** سفره های افطار وقفی
وی یکی دیگر از آیین های قدیمی رمضان در محله چهاردرخت بیرجند را افطاری دادن در برخی خانه ها عنوان می کند و ادامه می دهد: همه این افطاری ها از محل وقف بود که مردم در خانه افرادی از جمله آیتی و نمازی یا حسینیه امام رضا(ع) میهمان سفره های افطاری می شدند.
لامعی با بیان اینکه همه می توانستند در این افطاری ها شرکت کنند اضافه می کند: کسی نبود که از غذای متبرک سفره افطار وقفی بی بهره باشد حتی اگر کسی در خانه مریض یا معلول بود و نمی توانست در افطاری شرکت کند روی یک مجمع ( سینی مسی بزرگ) برایشان به اندازه افطار و سحر غذا می گذاشتند و می برند.
وی به یاد مزه افطاری های آن روزگار می افتد و می گوید: بعضی وقت ها برنج می پختند و گاهی هم آبگوشت اما به حدی این غذاها خوشمزه بود که آوازه آن به همه جای شهر می رسید.

** کماچ و کاچی بیست و هفتم رمضان
سید محمد لامعی یکی دیگر از آیین های رمضانی در قدیم را بیست و هفتمی معرفی می کند و می گوید: هر سال شب 27 رمضان دو نفر از زنان محل به صورت ناشناس چادر سفید سر کرده، صورت خود را می پوشاندند و با یک سینی که روی آن آینه، شانه، سرمه دان و یک کاسه آب و ملاقه بود درکوب خانه های مردم را می زدند.
وی با بیان اینکه نحوه کوبیدن درب توسط این زنان متفاوت بوده است ادامه می دهد: این افراد به در هر خانه‌ای که می‌رسند با کفچلز یا همان ملاقه خود، چند بار به در خانه می‌کوبیدند و اینطوری صاحبخانه متوجه حضور آنها شده و با تنقلاتی مثل آرد، شیرینی یا پول از آنها پذیرایی کرده و به هر نیتی که داشتند نگاهی به آیینه داخل سینی کرده، شانه را به هم به سر کشیده و از سرمه هم مقداری روی چشم می کشیدند.
وی اضافه می کند: روز بعد هم با آردی که از منازل جمع کرده بودند کماچ و کاچی پخته و بین مردم محله به نیت تبرک توزیع می کردند.
سید محمد یکی از آیین ها و سنت های رمضان در محله چهاردرخت را خواندن یک جزء از قرآن در هر روز عنوان می کند و می افزاید: روزهای آخر رمضان هر نفری 2 یا پنج قِران کمک می کرد که با این پول ها خرما و شکافته ( نوعی قند سنتی) می خریدند و روز آخر به هر کسی به اندازه یک مشت از این شیرینی ها می دادند.

** نماز عید فطر در کشمان بیرجند
وی آخرین سنت رمضان در قدیم را برپایی نماز عید فطر می داند و می گوید: روز عید که می شد همه مردم از محله های دیگر هم با پای پیاده به صورت دسته جمعی به کشمان بیرجند می رفتند و آنجا پشت سر آیت الله تهامی نماز عید می خواندند.
وی با سیری در خاطراتش از آن روزها به نیکی یاد می کند و ادامه می دهد: کسانی که اجرا کننده آیین های رمضانی بودند سال هاست که مرده اند و دیگر کسی نیست که سحرخوانی و شوخوانی کند یا شب 27 رمضان در کوچه ها بگردد حتی بچه ها هم در این دوران رمضوخوانی نمی کنند.

** ثبت ملی سه آیین رمضانی در خراسان جنوبی
مسئول حوزه پژوهش اداره‌ کل میراث فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری خراسان‌ جنوبی هم به پژوهش های انجام شده در خصوص آیین های رمضان اشاره می کند و می گوید: حاصل این پژوهش ها ثبت ملی شدن سه آیین رمضو خوانی، طبل زنی و بیست و هفتمی است.
سید احمد برآبادی با بیان اینکه این آیین ها هنوز در برخی روستاهای خراسان جنوبی زنده است و اجرا می شود ادامه می دهد: در برخی محلات قدیمی بیرجند هم هنوز هستند کسانی که تمایل به اجرای نمادین این آیین ها دارند.
وی تاکید می کند: اجرای این سنت ها باید از شکل دولتی خارج و در محلات به مردم سپرده شود چرا که احیای همین آیین های قدیمی یکی از راه های افزایش نشاط اجتماعی است.
مسئول حوزه پژوهش اداره‌ کل میراث فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری خراسان‌ جنوبی می افزاید: احیای سنت های قدیمی ضمن ایجاد فضای همدلی می تواند شادی هایی را در جامعه خلق کند که ماندگاری و اثرگذاری آن عمیق و گسترده است.
وی یادآور می شود: آیین سنتی رمضان خوانی به شماره 811 ، ملاقه زنی (کفچلزی) به شماره 816 و مراسم طبل زنی طبس به شماره 189 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.