بزرگنمايي:
«محمد عرب» گفت: شهرستان سرايان يکي از مناطق قديمي و کهن با سابقه چند صد ساله و بنام بشمار ميرود که آثار باستاني فراواني در منطقه گواه اين مطلب است.
وي ادامه داد: سرايان از جمله شهرهاي تاريخي استان به شمار ميرود چون اگر به گذشته اين شهر برگرديم شاهد نمونههاي بسياري در اين زمينه خواهيم بود. وجود آثار متعدد تاريخي وسبك ساخت و ساز بناها و همچنين وجود محوطههاي تاريخي متعدد نشان از قدمت چند صد ساله اين شهر دارد.
مسئول نمايندگي ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري شهرستان سرايان، تصريح کرد: مجموعاً در سطح شهرستان 230 اثر تاريخي شناسايي شده که ازاين آثار 45 اثر در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده در داخل شهر سرايان تعداد 15 اثر تاريخي وجود دارد که 13 مورد آن در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است.
عرب با اشاره به اينکه از اين تعداد آثار 6 اثر آب انبارهاي تاريخي هستند، افزود: به دليل وجود اين آب انبارهاي و استفاده مردم از آنها سرايان به شهر آب انبارهاي کهن مشهور است البته از حيث وجود مساجد نيز شهرستان سرايان جز شهرهايي است که تعداد زيادي مسجد در خود جاي داده و به شهر مساجد نيز شهره است.
وي افزود: اکثر آثار تاريخي اين شهرستان شامل؛ بنا، محوطه، غار، تپههاي تاريخي و درختان كهنسال است كه قدمت عمده اين آثار محدوده زماني از دوران قبل از اسلام تا قاجاريه را در بر ميگيرد و مصالح مورد استفاده در معماري منطقه عمدتاً خشت و آجر است.
مسئول نمايندگي ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري شهرستان سرايان، با اشاره به اماكن تاريخي برجسته شهرستان گفت: كاروانسرا، مسجد جامع، آرامگاه تورانشاه، مزار ميرزاها، حمام کاروانسرا و آب انبار سفلي سرايان، موزه مردمشناسي و صنايع دستي شهر سرايان، آب انباركمال و محمد باقران آيسك، مسجد جامع ، خانه حسام الديوان و برج قلعه كهنه سه قلعه از جمله آثار تاريخي اين شهر است.
موقعيت جغرافيايي
عرب با اشاره به موقعيت جغرافياي شهرستان سرايان، گفت: اين شهرستان با بيش از نه هزار كيلومتر مربع مساحت در شمال غرب استان خراسان جنوبي واقع شده است و از نظر موقعيت جغرافيايي در حدود طول شرقي 58 درجه و 30دقيقه و 40ثانيه و عرض شمالي 33 درجه و 52 دقيقه قرار گرفته است.
مسئول نمايندگي ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري شهرستان سرايان، ادامه داد: سرايان از سمت شمال به بخش كاخك از شهرستان گناباد (خراسان رضوي )، از طرف جنوب به شهرستان بيرجند، از سمت مشرق به شهرستان قائن و از طرف مغرب به شهرستان طبس محدود است. فاصله مركز شهر تا مركز استان 156 كيلومتر است.
وي تاکيد کرد: از لحاظ زمينشناسي ارتفاعات سرايان شامل کوههاي شمالي و ارتفاعات جنوبي آن است که اين شهر درميان اين دو قسمت کوهستاني در جلگهاي قرار گرفته که خاک آن آبرفت سيلابهاي فصلي کوههاي شمالي و مکاني مناسب براي کشاورزي است.
مسئول نمايندگي ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري شهرستان سرايان، افزود: سرايان داراي دو نوع آب و هواي گرم وخشک بياباني در جنوب و مرکز و معتدل کوهستاني در شمال است. ميزان بارندگي در اين شهرستان کم واز 50 ميليمتر در مناطق کويري جنوب تا250 ميليمتر در مناطق کوهستاني شمال متغير است.
پيشينه تاريخي سرايان
عرب اظهار کرد: آنچه از بررسيهاي باستانشناسي منطقه بدست آمده حاكي از اين است كه سابقه استقرار جوامع پيش از تاريخ در حوالي شهر آيسک(محوطه تاريخي کله کوب) به هزاره چهارم و سوم پيش از ميلاد ميرسد و سابقه تاريخي شهر سرايان به دوران قبل از اسلام بر ميگردد.
وي با بيان اينکه سد تاريخي زو از يادگارهاي باقي مانده از اين دوران است، گفت: بررسيهاي باستانشناسي منطقه وجود تپههاي مربوط به دوره سلجوقي را در اين شهرستان تأييد ميكند و با عنايت به وجود قلاع تاريخي از جمله قلعه قلاع سرايان نشان ميدهد كه اين منطقه در دوره سلجوقي يعني قرون پنجم و ششم هجري از رونق و آباداني برخوردار بوده، و تپههاي مربوط به دوره سلجوقي شهرستان تا اين تاريخ در محدوده استان خراسان جنوبي شاخص و منحصر به فرد است.
مسئول نمايندگي ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري شهرستان سرايان، ادامه داد: در تاريخ خاطرات عبدالرحمن افغان ذکر شده، "شهرستان سرايان شهري بوده با جمعيتي بالاي سي هزار نفر که داراي چند کارگاه تفنگسازي و چندين بازار تجاري بوده و ساعتسازي در آن رواج فراوان داشته است. بطوريکه عبدالرحمن افغان يکي از شاهزادگان افغان زمان ناصرالدين شاه مينويسد: وارد شهر سرايان شدم و در آنجا عمارات عظيم مشاهده نمودم و ناصر خسرو نيز در سفرنامه خود قسمت شرق شهرستان فردوس را مکانيآباد و داراي قنوات و اشجار بيان ميکند."
وجه تسميه
عرب در زمينه وجه تسميه اين شهر، گفت: دو روايت وجود دارد؛ چون "سرا" در گويش اين منطقه به معني منزل و خانه است ، به علت وجود عمارت و بناهاي زياد در گذشته، سرايان نام گرفته و ديگري اينكه سرايان جمع سر به معناي رئيس و سرور و چون در گذشته كشمكش در ميان سران اين منطقه زياد بوده و هر كس خود را "رئيس» و "سر" ميدانسته است به همين دليل نام سرايان را به خود گرفته است.
جاذبههاي تاريخي
مسئول نمايندگي ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري شهرستان سرايان، تصريح کرد: کاروانسراي سرايان، آب انبار کاروانسرا (فاضل خاني)، بازار ميثم، حمام کاروانسرا، آرامگاه تورانشاه، مزار ميرزاها، مسجد جامع سرايان، آب انبارهاي شهر سرايان، خانه يزداني، مسجد آهنگران، موزه مردم شناسي و صنايع دستي شهرستان، سد تاريخي زو،آسياب آبي کاه کوه، آسياب آبي چرمه، آب انبار کمال آيسک، آب انبار محمدباقران، محوطه تاريخي کله کوب، مسجد جامع دوحصاران، آب انبار احمد آقا سه قلعه، مسجد جامع سه قلعه، مسجد ارگ قلعه، مسجد خواجه مينا، خانه حسام الديوان، بادگير مير علي آقا و خسروي سه قلعه، آب انبار بي بي حسين خان بسطاق، خانه عباس رمضاني و خانه هروي سه قلعه، قلعه قلاع سرايان از جمله جاذبههاي گردشگري اين شهر هستند.
جاذبههاي صنايع دستي
عرب با اشاره به صنايع دستي اين شهرستان، ادامه داد: وجود 6 کارگاه فعال زنگولهسازي و چلنگري در بازار قديمي ميثم و بافت تاريخي شهر که تنها بازارچه فعال صنايع دستي استان است و همچنين وجود کارگاههاي فعال در رشتههاي خراطي در سرايان، کفش محلي و چرم سازي و حولهبافي، گليمبافي، سرمه دوزي، توليدات چرمي، سنگ تراشي، سرمهدوزي، محرق ساقه گندم، نمد مالي، کلاه مالي، سوخت نگار چوب، سفالگري و... از جمله رشتههاي فعال صنايع دستي شهرستان، که هنوز صنعتگران و هنرمندان صنايع دستي به آنها اشتغال دارند.
وي افزود: در سال91 از بين مشاغل صنايع دستي هنر زنگولهسازي و کفش محلي در فهرست ميراث معنوي کشور بنام سرايان به ثبت رسيده است.
مراسمات و آئين
مسئول نمايندگي ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري شهرستان سرايان، با اشاره به مراسمها و آئينهاي اين شهرستان گفت: بازيهاي مانند گوکها چفتزنوک، بازي يک قل دوقل، بازي گود بقال و... از جمله بازيهاي بومي و محلي سرايان هستند.
وي افزود: مراسمهاي محلي مانند جشن سده، چله ،کف زني و مراسمهاي مذهبي و عزاداريها خصوصاً در ماه محرم شامل: حلقه ماتم، علمگرداني، نخلبرداري و نخلگرداني، تعزيه و زيارتخواني در بين مردم اين شهر رايج است.
وي ادامه داد: از ديگر مراسمهاي رايج بين مردم عقيقه کردن، نذورات براي باران، آش مراد و... است.
عرب خاطرنشان کرد: از بين مراسمات ياد شده جشن سده در سال 91 به نام شهرستان در فهرست ميراث معنوي کشور به ثبت رسيده است.