بزرگنمايي:

خراسان آنلاین - مشهد- قناتها میراث گرانبهای نیاکان مدبر در هماهنگی با طبیعت ایران زمین و صرفه جویی در مصرف هنوز در پی گذشت قرنها نقشی مهم در مدیریت منابع آب دارند اما دیر زمانی است که مورد غفلت و بی مهری قرار گرفته اند.
پیشینیان ما با احداث قنات یا کاریز به راه حلی مناسب برای سازگاری با محیط زیست دست یافته بودند و میزان مصرفی آب مورد نیاز خود را با خروجی قنات هماهنگ می کردند. قناتها فرهنگ قناعت را در بین مردم نهادینه کرده بود، فرهنگی که در جامعه مصرف گرای فعلی کمتر دیده می شود.
در چهار دهه اخیر گرایش کشاورزان به افزایش سطح زیرکشت، حفر چاههای عمیق برای برداشت آب بیشتر همزمان با کاهش بارندگی باعث خشکیدن قناتها شده است. به همین خاطر اثرات سوء برداشت بی رویه چاههای کشاورزی بر قناتهای دشت نیشابور بیش از پیش نمایان می شود.
مدیر امور منابع آب نیشابور به خبرنگار ایرنا گفت: طبق آخرین آمار 924 رشته قنات در دشت نیشابور شناسایی شده که از این تعداد 796 قنات دارای تخلیه غیرصفر هستند.
سعید خجسته پور افزود: از این تعداد قنات فعال 715 قنات دهنه دائمی، 38 دهنه قنات فصلی و 43 دهنه قنات هوابین است. میزان تخلیه این قناتها سالیانه 66 میلیون و 43 هزار مترمکعب است که این میزان حدود پنج هزار هکتار از سطح زیر کشت را پوشش می دهد.
وی ادامه داد: با وجود تامین بخش قابل توجهی از آب شرب از طریق چاهها همچنان قناتها به عنوان یک منبع پایدار تامین آب مطرح هستند.
مدیر امور منابع آب نیشابور گفت: میزان آبدهی قنات تحت تاثیر تراز آب زیرزمینی است. با کاهش سطح منابع زیرزمینی میزان آب قنات نیز کاهش می یابد و بیش از ظرفیت آبخوان استحصال نمی شود و همین ویژگی قنات منجر به صرفه جویی در مصرف آب می شود و مانند "چاه عمیق" اثر مخربی بر محیط زیست ندارد.
وی افزود: در دشت نیشابور دو آبخوان "نیشابور و کارجی" وجود دارند. میزان مجاز برداشت از آبخوان نیشابور سالیانه 519 میلیون و 48 هزار مترمکعب است در حالی که حجم برداشت فعلی از این آبخوان 662 میلیون و 48 هزار مترمکعب می باشد. همچنین میزان برداشت مجاز از آبخوان کارجی 10 میلیون و 18 هزار مترمکعب و حجم برداشت از آن نیز همین میزان است.
او ادامه داد: میزان آب شرب مصرفی روستایی نیشابور سالیانه حدود 9 میلیون مترمکعب و شهری حدود 24 میلیون مترمکعب است که یک میلیون و 34 هزار مترمکعب آن از قناتها تامین می شود.
* طرح شناسایی قناتها
شهردار نیشابور نیز به خبرنگار ایرنا گفت: سال 1391 حدود ٢٠٠ میلیون ریال برای اجرای طرح شناسایی قناتها در این شهر اختصاص یافت و در این چارچوب ٤٣ رشته قنات مورد شناسایی قرار گرفت.
علی نجفی افزود: از این تعداد حدود ١٥ رشته قنات فعال است و نقشه مسیر آنها در اختیار گروه شهرسازی نیشابور قرار دارد.
* حفر چاههای عمیق آغاز مشکلات
عضو شورای مرکزی خانه کشاورز ایران نیز گفت: قناتهای نیشابور از حدود 70 سال پیش به تدریج با حفر چاههای عمیق در این دشت شروع به خشکیدن کرده اند.
ابوالفضل کرباسی شرق افزود: سال 1332 نخستین چاه عمیق دشت نیشابور در بخش تحت جلگه حوالی روستای بزقوچان حفر شد. با ر همین قناتها نیشابور در حوزه کشت گندم و غلات خودکفا بود و حتی قبل از اصلاحات ارضی در رژیم سابق صادرات گندم داشت اما بعد از آن که اراضی بزرگ قطعه قطعه شدند کشاورزی نیشابور دچار مشکل گردید و حفر چاههای عمیق نیز مزید بر علت شدند.
وی ادامه داد: این روند اشتباه تا سال 1365 که دشت نیشابور به عنوان دشت ممنوعه اعلام شد ادامه پیدا کرد اما با این حال هنوز در آن زمان در این دشت چاههای آب آرتزین(خودجوش) وجود داشت و فشار آب بقدری بود که بدون نیاز به پمپ لبریز می شد.
او گفت: این نشان می دهد که اعلام دشت نیشابور به عنوان دشت ممنوعه به درستی صورت گرفت اما در ادامه برنامه به درستی اجرا نشد به نحوی که چاه آب روستای عین آباد که از نوع آرتزین بود هم اینک 70 متر افت سطح آب دارد.
عضو شورای مرکزی خانه کشاورز ایران افزود: پس از اعلام بحران در دشت نیشابور 700 حلقه چاه با پروانه رسمی اجازه حفر گرفت و این روند هنوز ادامه دارد تا آنجا که قناتهای عبدالله آباد، قلعه شیشه، بزغان و بزقوچان که زمانی 80 لیتر در ثانیه دبی داشتند هم اینک خروجی آبشان به کمتر از 10 لیتر رسیده که نتیجه حفر بی رویه و بدون مجوز چاههای آب است.
وی ادامه داد: دشت نیشابور با حدود 20 رودخانه دائمی و 100رودخانه فصلی دارای حجم آب بسیار بالایی بوده که معروفترین آنها رودخانه فاروب رمان است لذا گرایش به سمت چاههای عمیق برای استخراج آب زیرزمینی اشتباه بود.
کرباسی گفت: سطح آبخوانها به قدری پایین رفته که قناتهای خشکیده قابل احیا نیستند. باید مطالعات و کارشناسی لازم برای احیا قناتهایی که قابل استفاده و مقرون به صرفه هستند صورت گیرد، از تخصص و تجربه افراد باسابقه و مقنیان استفاده و این تخصص به افراد جدید آموزش داده شود.
وی افزود: با این وجود در پی خشکیدن قناتها مقنیان نیز به فراموشی سپرده و بسیاری از قناتها تخریب شدند.
عضو شورای مرکزی خانه کشاورز ایران نتیجه مدیریت دولتی در بخش آب را نابودی قناتها توصیف و بیان کرد: پیشتر در زمانهای ترسالی و خشکسالی که حجم آب قناتها افزایش یا کاهش می یافت مردم نیز خودشان را با همان وضعیت وفق می دادند ولی هم اینک به دلیل برداشت بی رویه از منابع آبی، وضعیت پدیده خشکسالی را نیز تشدید کرده ایم.
وی تجمیع زمینهای پراکنده کشاورزی، انتقال آب با لوله و ساخت استخر در محل زمینهای کشاورزی از راههای مدیریت مصرف آب ذکر و بیان کرد: در طول 40 سال اخیر مدیران در بخشهای مختلف آب، کشاورزی و نیرو به صورت جزیره ای عمل کرده اند که نتیجه آن خالی شدن آبخوانها بوده است.
* درد دل مقنیان
براتعلی محمدی مقنی ٧٠ ساله نیشابوری به ایرنا گفت: ‌از استادکاران قدیم کاربلد در حوزه قنات کسی نمانده است و جوانان هم به این حرفه علاقه ای ندارند.
وی که تاکنون قناتهای مجدآباد، ‌باغشن، ‌حشمیته و دان کاشفیه را در نیشابور احیا کرده است افزود: هم اینک کار ما تنها لایروبی و رفع خرابی قناتها است.
مقنی و کارشناس احیا قنات جهاد کشاورزی نیشابور هم به خبرنگار ایرنا گفت: برای احیا هر قنات بطور میانگین از ٥٠٠ میلیون تا هفت میلیارد ریال سرمایه گذاری نیاز است. تا پارسال برای احیا قناتهای شهرستان نیشابور سالیانه حدود ٢ میلیارد ریال کمک بلاعوض از سوی دولت به کشاورزان پرداخت می شد.
علی ابراهیمی افزود: هر قنات می تواند بین ١٠ تا ١٠٠ نفر مالک داشته باشد که سهم هر کدام از ساعتی ٥٠ هزار ریال تا ٨٠٠ هزار ریال متفاوت است.
وی ادامه داد: کشاورزان کنونی همین مقدار آب اندکی را که از آبهای روان سطحی بدست می آید بطور صحیح استفاده نمی کنند. باید شیوه های کشاورزی ‌نوین به آنها آموزش داده شود چون اگر آب هم داشته باشیم ولی به درستی مورد استفاده قرار نگیرد باز هم مشکل حل نخواهد شد.
این مقنی بودجه های اختصاص یافته برای احیا قناتها را ناکافی توصیف و بیان کرد: ‌قناتهای نیشابور غریب مانده اند لذا برای احیا آنها باید توجه بیشتری صورت گیرد.
مرکز شهرستان 450 هزار نفری نیشابور در فاصله 122 کیلومتری غرب مشهد قرار دارد. نیشابور مرکب از چهار بخش مرکزی، زبرخان، سرولایت و میان جلگه 431 روستا دارد. 163 هزار نفر از جمعیت این شهرستان ساکن روستاها هستند.
76 نوع از 83 نوع محصول تولیدی استان خراسان رضوی در نیشابور کشت ‌می‌شود. 91 هزار و 508 هکتار زمین در نیشابور زیر کشت محصولات کشاورزی است. از این سطح 13 هزار و 208 هکتار کشت دیم و بقیه کشت آبی می باشد. بخش کشاورزی نیشابور در تولید محصولاتی همچون گندم، جو، پنبه، خیار، سیر، بادمجان، کدو، سبزیجات، سیب، گلابی و گیلاس رتبه های نخست تا سوم را در خراسان رضوی دارد.
9869/1858