چاپ

پیام خراسان - دوازده‌‌بند محتشم کاشانی جزو جدانشدنی محافل عزای حسینی در طی ادوار گوناگون بوده است و گویی اساس شکل‌گیری یک محفل حزن و اندوه اهل‌بیت(ع) بدون جاری شدن عطر این شاه‌کار جاودانه، دچار خلل است؛ از همین رو تبیین و تشریح ابعاد این تابلوی جاودانه و این نقش فاخر برای علاقه‌مندان به مکتب اهل‌بیت(ع) همواره جذابیت خاصی داشته است.
به گزارش ایسنا- منطقه خراسان، یوسف بینا نویسنده، پژوهشگر ادبی و مدرس زبان و ادبیات فارسی در یادداشتی که در اختیار ایسنا قرار داده است به تبیین و تشریح چهارمین بند از این دوازده بند شهیر پرداخته است.
بر خوان غم چو عالمیان را صلا زدند
اول صلا به سلسلۀ انبیا زدند
نوبت به اولیا چو رسید آسمان تپید
زآن ضربتی که بر سر شیر خدا زدند
آن در که جبرئیل امین بود خادمش
اهل ستم به پهلوی خیرالنسا زدند
پس آتشی ز اخگر الماس‌ریزه‌ها
افروختند و در حسن مجتبا زدند
وآن‌گه سرادقی که ملک محرمش نبود
کندند از مدینه و در کربلا زدند
وز تیشۀ ستیزه در آن دشت کوفیان
بس نخل‌ها ز گلشن آل عبا زدند
پس ضربتی کز آن جگر مصطفا درید
بر حلق تشنۀ خلف مرتضا زدند
اهل حرم دریده‌گریبان گشوده‌مو
فریاد بر در حرم کبریا زدند
روح‌الامین نهاده به زانو سر حجاب
تاریک شد ز دیدن آن چشم آفتاب
بند چهارم از ترکیب‌بند محتشم کاشانی، شعری سراسر الهام‌گرفته از مشهورترین مصائب اهل بیت(ع) در میان شیعیان، به‌ویژه مصائب «پنج تن آل عبا(ع)» است که آخرین مصیبت از این سلسله‌مصائب و البته نقطۀ اوج آن‌ها در واقعۀ شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) و یارانش در روز عاشوراست. این بند هم در لفظ و هم در محتوا قرابت بسیار زیادی با مضامین و مفاهیم روضه‌خوانی‌های خطیبان و مداحان اهل بیت(ع) دارد و از نظر محتوایی تقریباً چیزی فراتر یا فروتر از آن نیست؛ هرچند از نظر ادبی یک شعر تندرست و فاخر به‌شمار می‌آید.
در بیت نخست، شاعر با بیان این‌که انبیای الهی نخستین کسانی هستند که در این دنیا طعم غم و مصیبت را چشیده‌اند، شاید می‌خواهد اشاره‌ای به مفهوم قرآنی «ابتلاء» داشته باشد؛ یعنی این اعتقاد که خداوند انسان‌های مؤمن را با ابتلا به بلاهای گوناگون می‌آزماید تا ایمانشان بیشتر شود. بدیهی است که پیامبران الهی به‌عنوان مؤمن‌ترین انسان‌ها باید در معرض سخت‌ترین بلاها و ابتلاها قرار بگیرند تا ایمانشان مضاعف شود. نمونه‌های «ابتلاء» در قرآن کریم دربارۀ پیامبرانی همچون حضرت آدم (در ماجرای رانده‌شدنش از بهشت)، حضرت نوح (دربارۀ پسرش)، حضرت ابراهیم (در ماجرای ترک همسر و فرزندش و نیز قربانی‌کردن حضرت اسماعیل)، حضرت یونس (در ماجرای گرفتارشدنش در شکم ماهی)، حضرت هود (دربارۀ همسرش) و... فراوان است. پیامبران صاحب‌شریعت یعنی حضرت موسی(ع)، حضرت عیسی(ع) و به‌ویژه حضرت رسول اکرم(ص) نیز سرتاسر زندگی خود را در مبارزه‌ای مستمر با نمادها و نمودهای باطل در زمانۀ خود گذرانده‌اند و به‌گواهی قرآن و تاریخ همواره در معرض بلا و ابتلا بوده‌اند. محتشم کاشانی در این بند، این موضوع را دست‌مایۀ خود قرار داده است تا به بلاها و مصیبت‌های واردشده بر اولیای خداوند یعنی امامان معصوم(ع) اشاره کند و به مصیبت عظمای عاشورا برسد. بیت‌های دوم و سوم و چهارم به‌ترتیب اشاره‌هایی به ماجرای شهادت حضرت امام علی(ع)، حضرت زهرا(س) و امام حسن مجتبی(ع) است و بیت پنجم به واقعۀ عاشورا می‌پردازد.
شاعر در بیت پنجم با بیان این‌که «سرادق (به‌معنی سراپرده) خاندان امام حسین(ع) را که حتی آسمان محرم آن نبود، از مدینه کندند و در کربلا نصب کردند...» ذکر مصیبت عاشورایی خود را آغاز می‌کند. فعل این بیت مثل همۀ بیت‌های این بند، فعل سوم‌شخص جمع است و به‌نوعی به فاعل نامشخص اشاره دارد که این فاعل نامشخص طبق اعتقاد شاعران و نویسندگان مختلف می‌تواند معناهای متعددی داشته باشد. این فاعل نامشخص در این شعر بیشتر متبادرکنندۀ نقش «تقدیر و سرونوشت الهی» یا «قضای روزگار» دارد که در هر دو صورت، شاعر آن را ابتلا و مصیبت عظیمی می‌داند که گویا باید اتفاق می‌افتاده است تا مظلومیت آل عبا(ع) و بسیاری مفاهیم دیگر روشن شود. بیت ششم نیز که به‌نوعی با بیت قبل موقوف‌المعانی است، با یک تشبیه (تشبیه اعضای خاندان رسول(ص) به نخل‌هایی که با تیشۀ جفا بریده شده‌اند) به شهادت امام حسین(ع) و همراهانش اشاره کرده است.
بیت هفتم که شاید مهم‌ترین بیت این بند باشد، به بریدن گلوی امام حسین(ع) طوری اشاره شده است که مخاطب این واقعۀ عظیم را به تاریخ اسلام تعمیم دهد و آن را مصیبتی جگرسوز برای حضرت رسول(ص) و امیرالمؤمنین(ع) بداند. شاعر با ذکر نام حضرت رسول(ع) و نیز تعبیر «خلف مرتضی(ع)» این گسترش معنایی را انجام داده است.
بیت‌های هشتم و نهم نیز به‌ترتیب به فریاد وامصیبتای خانوادۀ سیدالشهدا(ع) و رسیدن این فریاد به حریم کبریایی خداوند و شریک‌بودن اهالی آسمان در این اندوه و نیز اندوه عظیم روح‌الامین (جبرئیل) در این واقعه پرداخته است. نکته‌های مهم نهفته در این دو بیت، یکی این است که اهالی زمین و آسمان در این مصیبت شریک‌اند و دیگر این‌که عزاداری برای امام حسین(ع) عملی دینی و مذهبی و آسمانی است؛ چراکه جبرئیل امین نیز به چنین کاری مشغول است.
انتهای پیام