آسياب هاي آبي کاخک يکي از ميراث دوران قاجار است. اين اثر تاريخي در سالهاي گذشته تثبيت، استحکام بخشي و مرمت شده، البته آسياب هاي اين سرزمين کهن داراي قدمت ديرينه اي است و اين امر باعث شده تا اين آثار تاريخي در محاصره باستان شناسان باشد تا هر روز قسمتي از شگفتي هاي اين اثر را کشف کنند.
آسياب آبي کاخک پاتوق باستان شناسان
اين محل ديرزماني است که پاتوق باستان شناسان و پژوهشگران تاريخ است و اين امر نشانگر اهميت و ارزش والاي آسياب هاي آبي است زيرا اغلب گردشگران و مسافران پس از غرق شدن در جاذبه هاي اين اثر تاريخي دل به شگفتي ها و مزاياي آن مي سپارند و جوياي دانستن راز آسياب هايند و با ذهن پرسشگر خويش سوالات متعددي را در اين رابطه از باستان شناسان مي پرسند.
آسياب هاي آبي دستگاهي است که براي خورد کردن گندم و ساير غلات و براي درست کردن آرد ايجاد شده است و با استفاده از تکنيک سرعت آب و يا فشار آب کار مي کند. در ايران تقريبا در هر شهري در قديم آسياب آبي وجود داشته و امروزه تقريبا چند مورد آسياب نظير آنچه در کاخک وجود دارد هنوز کار مي کنند.
احياي مسير راه آب
رئيس اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري گناباد با اعلام اينکه آسياب هاي آبي پارک آبشار کاخک مرمت شده است، به مهر مي گويد: در حال حاضر قسمتهايي از آسياب بالا دست، بند کشي جداره هاي بيروني، فضاي پره هاي سنگ آسياب، احياي مسير راه آب و احياي آتش انداز جهت باز زنده سازي مرمت شده است.
امان الله نوروزي بيان مي کند: بعضي از قسمتهاي اين بنا در سالهاي گذشته تثبيت، استحکام بخشي و مرمت شده و در اين راستا نيازمند مشارکت شهرداري کاخک نسبت به تکميل و فعاليت مجدد اين اثر تاريخي هستيم.
وجود قابليت باز زنده سازي اين اثر تاريخي
وي با بيان اينکه آسياب ها آبي کاخک يکي از آثار زيباي به جا مانده از دوران قاجاريه است که در منطقه نمونه گردشگري پارک آبشار کاخک واقع شده، اظهار مي کند: با توجه به سالم ماندن قسمتهاي اصلي بنا قابليت باز زنده سازي اين اثر تاريخي وجود دارد و از اين بنا مي توان به عنوان يک اثر مهم در جذب گردشگر استفاده کرد.
نوروزي عنوان مي کند: اين اثر تاريخي به شماره 6432در سال 81 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده و بايد از ظرفيتها و قابليت هاي اين آسياب هاي آبي در جهت رونق صنعت گردشگري و اشتغالزايي بهره گرفت.
کهن ترين کشف بشر در خاک گناباد
يک پژوهشگر مسئل تاريخي مي گويد: آسياب يکي از کهن‌ترين دستاوردهاي صنعتي انسان است که با نيروي آب کار مي‌کند و در اين راستا آسياب هاي آبي کاخک کهن ترين کشف بشر در خاک گناباد است.
سهراب دهقاني ادامه مي دهد: مردمان گناباد با کمک آب قنوات و چشمه‌هاي موجود آسياب‌هاي متعددي در مناطق مختلف گناباد ساختند که بعضي چون آسياب‌هاي دشت شوراب و چاه فاليز در بيابان و برخي مانند آسيب‌هاي کاخک، کلات، سنو در مناطق کوهستاني واقع شده‌اند.
به گفته وي در حال حاضر بقاياي معماري اين آسياب ها در ميان دره اي به فاصله کمي از شهر کاخک واقع شده است.
آبشار کاخک تنها منبع اصلي انرژي چرخش "چرخ پره" است
وي اظهار مي کند: اين سازه هاي آبي که بيشتر در مناطق کوهستاني ساخته مي شد با استفاده از شيب هاي تند و آب سرشار قنات ها غلات اهالي را به نحوي مطلوب به آرد تبديل مي کرده است. آبشار کاخک در کنار بقاياي آسياب ها تنها منبع اصلي انرژي چرخش "چرخ پره" بوده که در کنار مخزن استوانه اي شکل سنگي به نام تنوره قرار داشته است آب پس از ريزش از بالاي تنوره به شدت از محفظه اي باريک خارج شده و به بيرون فوران مي کند که در نتيجه چرخ پره را به گردش مي آورد و اين چرخ از طريق محوري عمودي به سنگ زيرين آسياب منتقل مي شود.
دهقاني ادامه مي دهد: بر راس محور يا تير قطعه اي آهني متصل است بنام تنوره که در حفره ايجاد شده در سنگ زيرين جاي مي گيرد و با آن درگير يم شود به اين ترتيب محور سنگ به گردش درمي آورد و غلات ريخته شده در لاي سنگ ها را آرد مي کند.
سرعت چرخش سنگ ها با چوپشنه کم يا زياد مي شود
اين پژوهشگر مسئل تاريخي تصريح مي کند: دول محلي است که غلات در آن ذخيره مي شود که با استفاده از قطعه اي چوبي به نام دول چوپش ريزش گندم از اين محفظه کنترل مي شود که با استفاده از قطعه اي چوبي بنام دول چوپش ريزش گندم از اين محفظه کنترل مي شود تبلک وسيله چوبي ديگري است که با لرزش بر روي سنگ باعث ريزش گندم از دول بره مي شود.
وي مي افزايد: در پايان اين فعاليت غله آرد شده از طريق رخنه ايجاد شده در کنار محفظه سنگ به داخل فضاي گود شده گچ اندود موسوم به پرخو مي ريزد و در آنجا انبار مي شوداز ديگر قطعات آسياب ها مي توان به پشنه و چوپشنه اشاره کرد که با استفاده از آنها سرعت چرخش سنگ ها کم يا زياد مي شود.
وي معتقد است؛ آسياب هاي آبي يکي از آثار ارزشمند تاريخي، معماري و گردشگري گناباد بوده و آنچه امروز به عنوان آسياب هاي آبي شناخته مي شود، مجموعه اي است از سازه هاي آبي که در گذشته به عنوان بند و آسياب استفاده مي شده است.
در حال حاضر صداي پاي آب در گوش آسياب هاي تاريخي کاخک شنيده مي شود و اين ثروت عظيم و نعمتي بزرگ تا هميشه در قلب تاريخ گناباد ثبت و محفوظ است.